Een bijdrage van Menno Voskuil

“Wij somadrinkers kunnen niet meer sterven
Het god ontdekte licht bereikten wij
Voor welke vijand zouden wij nog vrezen
En welke nijd van mensen deert ons nog.

Bovenstaande passage uit de Rig-Veda, de oudste van de heilige teksten van het hindoeïsme, siert het titelblad van de eerste jaargang van Soma, een literair magazine dat in 1969 voor het eerst van de persen rolde bij de Amsterdamse uitgeverij ’t Koggeschip. Het tijdschrift, bijna vierkant van vorm, werd genoemd naar de vedische rituele drank die als de weg naar onsterfelijkheid gold en zelf als goddelijke verschijningsvorm werd beschouwd. Bepaald geen bescheiden naamskeuze, en niet geheel ten onrechte. Ondanks de korte levensduur van Soma, het tijdschrift hield al na drie jaar op te bestaan, mocht het namelijk een aanzienlijk aantal literaire grootheden onder zijn bijdragers rekenen, met name Heere Heeresma en Gerard Reve. De verwijzing naar het hallucinogene plantensap sluit bovendien naadloos aan bij de geest van de jaren ’70, het decennium van maatschappelijke veranderingen waarbij Soma wilde aansluiten en aan de vooravond waarvan het magazine het licht zag.

Soma werd opgericht door onder meer Dirk Ayelt Kooiman en Thomas Graftdijk, die gedurende de hele bestaansperiode van het tijdschrift tot de redactie zouden behoren. Andere belangrijke namen achter het tijdschrift waren Hans Plomp en R.A. Cornets de Groot. Het eerste nummer kondigt aan dat Soma driewekelijks zal verschijnen, maar al snel wordt dit bijgesteld tot acht nummers per jaar. Het tijdschrift wilde uiting geven aan de nieuwe tijd die met de aan het einde van de jaren ’60 begonnen democratiseringsgolf ingeluid was. Het is dan ook deels te zien als een reactie op voorgangers als Merlyn en met name op de heersende zwaarwichtigheid van de literatuur(beschouwing). Soma presenteerde zich vanaf het begin nadrukkelijk als magazine, met voornamelijk korte stukken, veel illustraties en aandacht voor de literaire actualiteit, en gaf veel ruimte aan debutanten.

Tot de productiefste bijdragers van de beginperiode van Soma behoort Heere Heeresma, die vanaf het vierde nummer de redactie kwam versterken. Heeresma, geboren in 1932, debuteerde op tweeëntwintigjarige leeftijd met de dichtbundel Kinderkamer. In 1962 breekt hij definitief door met de novelle Een dagje naar het strand. Het verhaal beschrijft een dag uit het leven van een door alcoholisme gebroken gezin tegen de achtergrond van een normaal gesproken zorgeloze activiteit van een vader die zijn dochtertje meeneemt naar strand. De novelle beleefde vele herdrukken (de 28e druk dateert uit 2005), werd in diverse talen vertaald en tweemaal verfilmd: in 1969 naar een scenario van Roman Polanski en in 1984 door Theo van Gogh.

Met dit soort thematiek ontwikkelt Heeresma zich in de jaren ’60 tot een van de literaire spreekbuizen van de provogeneratie. In 1970 is hij een van de opstellers van het Manifest voor de jaren ’70, waarin korte metten wordt gemaakt met de gezapigheid en de vriendjespolitiek binnen de gevestigde literaire orde en een pleidooi wordt gehouden voor een eenvoudige, realistische en vooral leesbare schrijfstijl. In het licht hiervan is Heeresma’s medewerking aan Soma dan ook bepaald geen verrassing.

In Soma nr. 5 publiceert Heeresma het eerste deel van het tragikomische Han de Wit gaat in ontwikkelingshulp, dat twee jaar lang als feuilleton zou verschijnen. In 1972 kwam Han de Wit…, handelend over de generatiekloof binnen een verstikkend arbeidersmilieu, in boekvorm uit bij Thomas Rap. Ook deze roman van Heeresma zou vele malen herdrukt worden (de 27e druk kwam uit in 2006) en in 1990 de basis vormen van de film Han de Wit, onder regie van Joost Ranzijn

Het uitkomen van een Nabokov-themanummer (dubbelnummer 18/19) in november 1971 was voor Heeresma echter reden om op te stappen als redactielid. Zoveel aandacht besteden aan een reeds lang tot de canon behorende en ook nog buitenlandse auteur was volgens Heeresma niet te rijmen met de doorbraakfunctie die Soma vanaf zijn oprichting had gehad. In hetzelfde Nabokov-nummer kondigde Heeresma dan ook zijn vertrek aan door middel van een ingezonden brief.

Ondertussen was Soma sinds nr. 17 (derde jaargang) onder de vleugels van uitgeverij Athenaeum – Polak & Van Gennep terechtgekomen. Deze overgang leidde ertoe dat er meer ruimte kwam voor auteurs uit het fonds van Athenaeum, met name Gerard Reve, die overigens al in nr. 15/16 voor het eerst in Soma gepubliceerd had en zelfs de cover van dit nummer sierde.

Reve gebruikte Soma vooral voor voorpublicaties uit zijn romans De taal der liefde en Lieve jongens. Daarnaast verscheen er een gedicht van zijn hand in het tijdschrift: De wijsheid in de kan. Een jaar later zou Reve dit gedicht opnemen in zijn enige afzonderlijk verschenen dichtbundel Het zingend hart.

Soma zou nog op het nippertje een vierde jaargang halen, maar reeds in het eerste nummer hiervan (nr. 27, november 1972) kondigt de redactie prominent op pagina 1 aan dat het tijdschrift zal ophouden te bestaan. Als afsluiter zou nog één nummer volgen, geheel gewijd aan de Pool Witold Grombowicz.

De belangrijkste reden die voor de opheffing wordt genoemd was dat men zich niet meer in staat achtte het beoogde niveau te handhaven. De redactie had in de voorgaande jaren een constant gevecht voor het voortbestaan van Soma gevoerd, en was tot de conclusie gekomen dat een grootschaligere opzet noodzakelijk was om het ingezette doel ‘in de bestaande verhoudingen verandering te brengen’ te bereiken. In werkelijkheid was de staking van het tijdschrift waarschijnlijk vooral ingegeven door de uitgever, die niets meer in Soma zag. Meteen wordt echter de oprichting van een nieuw tijdschrift aangekondigd, dat in de loop van 1973 eveneens bij Athenaeum zou moeten verschijnen. In 1974 verscheen het eerste nummer uiteindelijk, onder de naam De revisor. Graftdijk en Kooiman zouden hier wederom de drijvende krachten zijn.

Literatuur:
Bakker, Siem, Literaire tijdschriften. Van 1885 tot heden. (Amsterdam, De Arbeiderspers, 1985).
Johnson, W.J. (ed.), Oxford Dictionary of Hinduism. (Oxford, Oxford University Press, 2009).

Per jaargang van Soma staan hieronder de belangrijkste auteurs en hun bijdragen aan het tijdschrift weergegeven. De cijfers tussen haakjes achter de bijdragen verwijzen naar de desbetreffende aflevering uit de jaargang.

Soma, eerste jaargang, 1969-1970

Apollinaire, Guillaume
- “Il pleut” (1)
Berg, Arie van de
- Twee gedichten (1)
- Gedichten (8)
Brabander den, Gerard en Jan H. de Groot
- Documenten (5)
Brouwers, Jeroen
- Het stadje ’s Hertogenkloten (7)
Borges, Jorge Luis
- El desinteresado asesino (1)
Campert, Remco
- Strip (8)
Céline, Louis Ferdinand
- Over de filmbewerking van Reis naar het einde van de nacht (4)
Clavin, Hans
- Das Wort ist tot (3)
- I.m. Marilyn Monroe (3)
- Unmistakable (3)
- Vooronderzoek (3)
Cornets de Groot, R.A
- Van dichten comt mi cleine bate (7)
Deelder, Jules
- Rijrichting (7)
Geel, Chr. J. van van
- Gedichten (7)
Gombrowicz, Witold
- De schrijver en geld (5)
Graftdijk, Tom
- Poëzie (2)
- Mijnheer Haberler, liquide (4)
- Witold Gombrowicz in gevecht met de vorm (5)
- Oessoeri (6)
Heeresma, Heere
- Op huis aan (4)
- Han de Wit gaat in ontwikkelingshulp (5, 6, 7)
Kooiman, Dirk Ayelt
- Aanvang tot slot (1)
- Katherine Barbara Stewart (3)
- Het mechaniek gestoord (5)
- Nachgekommenes Zusatzkapitel zur Traumdeutung (8)
Pinxteren, Hans van
- Point of no return (6)
Plomp, Hans
- Zenuwvlekken (2)
- Larry bezoekt zijn eks-vrouw (4)
- Ontbijt in Kommune 15 (1 hoog) (7)
Ree, Hans
- Fischer & Fischer (2)
Reen, Ton van
- Ons huis (3)
- Retrospectief (3)
Verhagen, Hans
- Aan de sloterplas (6)
Vliet, Eddy van
- L’albatros (4)
Waarseburg, Hans van de
- Gedicht (6)

Soma, tweede jaargang, 1970-1971

Armando
- Gedichten (10/11)
- Gedichten (15/16)
Babel, Isaak
- Drie brieven (10/11)
Berg, Arie van de
- Gedicht (13)
- Kajups zoekt het hogerop (13)
Borges, Jorge Luis
- Fantastische dieren (14)
Geel, Chr. J. van
- Gedichten (9)
Buddingh’, Cees
- Gedicht (13)
Canetti, Elias
- Notities (15/16)
Cornets de Groot, R.A.
- Leegheid als voer (10/11)
- Intieme optiek I (12)
- Intieme optiek II (13)
- Intieme optiek 3 + 4 (14)
- Intieme optiek 5 (15/16)
Dhondt, Astère Michel
- Aan het hof van Hongarije (12)
Elburg, Jan G.
- Gedicht (13)
Geel, Chr. J. van
- Gedicht (13)
- In en uit de lucht (14)
Gils, Gust
- Gedicht (13)
Gombrowicz, Witold
- De rat (12)
Graftdijk, Tom
- Gedicht (13)
- De moordkuil (15/16)
Habakuk II de Balker
- Gedicht (13)
Hamelink, Jacques
- Gedicht (13)
Hanlo, Jan
- Brieven aan Sjoerd Dijkstra (13)
Harten, Jaap
- Gedicht (13)
Hattum, Jac. van
- Gedicht (13)
Heeresma, Heere
- Han de Wit gaat in ontwikkelingshulp (10/11, 12, 13, 14)
Hermans, Willem Frederik
- Van Wittgenstein tot Weinreb (9)
- Een vraaggesprek (10/11)
Kooiman, Dirk Ayelt
- Kreeftengang, een amourette (10/11)
- Spiegels en lachspiegels (15/16)
- Souvenirs (15/16)
Kopland, Rutger
- Gedicht (13)
Korteweg, Anton
- Gedicht (13)
Kouwenaar, Gerrit
- Gedicht (13)
Krol, Gerrit
- Gedicht (13)
Kuijper, Jan
- De misère van de literatuurtheorie (12)
- Gedicht (13)
Kuik, William D.
- Vidocq, gedicht en litho (14)
- Gedicht (15/16)
Lucebert
- Gedicht (15/16)
McCay, Winsor
- Little Nemo in Slumberland (9)
Neruda, Pablo
- Gedicht (13)
Ortega y Gasset, José
- Salomé (15/16)
Plomp, Hans
- Huize de slapeloze nachten (9)
- Gedicht (13)
Reve, Gerard Kornelis van het
- Gezond leven (15/16)
Roelofsz, Joost
- Humor in het bedrijfsleven (15/16)
Schuur, Koos
- Gedicht (13)
Sleutelaar, Hans
- Achteraf, vooraf (10/11)
Timmer, Charles B.
- Isaak Babel (10/11)
Venema, Adriaan
- Eenacter (9)
Verhagen, Hans
- Gedicht (13)
Zuiderent, Ad
- Gedicht (13)

Soma, derde jaargang, 1971-1972

Abu Nuwas
- Zes gedichten (26)
Anbeek, Ton
- Literatuur als spel met de lezer (18/19)
- Over T.A. van Dijk’s verzamelde opstellen (22)
- Antwoord aan Bloem (22)
Berge, H.C. ten
- De andere slaap (24/25)
- Ik denk in poëzie (26)
Bernlef, J.
- Gedicht (18/19)
Biesheuvel, J.M.A.
- Dolly (22)
Bloem, Rein
- Over en weer (22)
Brabander, Gerard den
- Viaduc-hôtel (22)
Buddingh’, Cees
- Gedicht (18/19)
Campert, Remco
- Gedicht (18/19)
Cornets de Groot, R.A.
- Intieme optiek 6 (17)
- Intieme optiek 7 (20/21)
- Domesdaybook (22, 23, 24/25)
Donkers, Jan
- Appels geannoteerde Lolita (18/19)
- Bordeause pap (20/21)
Doorn, Johnny van
- De automatische piloot (24/25)
Favery, Hans
- De weg Via (17)
Gomperts, H.A.
- Een wereld van spiegelingen (18/19)
Graftdijk, Tom
- De moordkuil (17)
- “Dead circuit” (20/21)
- De schaamte is een revolutie (22)
- Vragen aan Heere Heeresma (23)
Habakuk II de Balker
- Gedichten (23)
Hamerlink, Jacques
- Vijf gedichten (26)
Hawinkels, Pé
- All the boys love Marianne (24/25)
Heeresma, Heere
- Han de Wit gaat in ontwikkelingshul (17, 20, 22)
- Er is een tijd van komen, somtijds een tijd van gaan… (18/19)
- Het geval Schlesinger I (24/25)
Hermans, Willem Frederik
- De anatomie van de schrijfmachine (22)
Hillenius, D.
- Het vlindervangen (18/19)
Jagt, Bouke B.
- Antwerpens nachtegaal en muurbloem (23)
Koenegracht, Frank
- Twee gedichten (20/21)
Kooiman, Dirk Ayelt
- Een lichtflits tussen twee eeuwigheden duisternis (18/19)
- Souvenirs (II) (20/21)
- Spuit elf in de bocht (22)
- Souvenir (genummerd IX) (26)
Kopland, Rutger
- Twee gedichten (26)
Kouwenaar, Gerrit
- Twee gedichten (17)
Kuijer, Guus
- De waterbewaker (20/21)
Lucebert
- Het oog van Gol (23)
García Márquez, Gabriel
- De weduwe Montiel (24/25)
Komrij, Gerrit
- Drie gedichten (24/25)
Mulisch, Harry
- De toekomst van gisteren (24/25)
Nabokov, Vladimir
- Muziek (18/19)
- Lippen aaneengesmeed (18/19)
- Gids voor de stad Berlijn (18/19)
- Bleek vuur, canto vier (18/19)
- Vriendelijk zijn, trots zonder vrees. Vraaggesprek met James Mossman (18/19)
- Gogol, zijn dood en zijn jeugd (24/25)
Ouwens, Kees
- Vier gedichten (17)
- Een kuise ochtend (20, 24/25)
- Vier gedichten (22)
Plomp, Hans
- Satan ontmaskerd (22)
- Zeuvenhonderdzeuvenenzeuventig (24/25)
Ree, Hans
- Nabokov als schaker (18/19)
Reve, Gerard Kornelis van het
- De taal der liefde (17)
- Liefde zonder naam (20/21)
- De wijsheid in de kan (22)
- Het volle leven (23)
Reve, Karel van het
- Nabokov zonder remmen (18/19)
- Herinneringen aan Nabokov (18/19)
Riemersma, Trinus
- Souvenir (22)
Rulfo, Juan
- Macario (26)
Themerson, Stefan
- St. Franciscus en de Wolf van Gubbio (23)
Vanvugt, Ewald
Vos, Peter
- De myth of mythologische tuin (20/21)
Wiener, Lodewijk Henri
- Fragment (24/25)

Soma, vierde jaargang, 1972

Bernlef, J.
- De doorzichtige detective (28)
Cabrera Infante, Guillermo
- De debutanten (27)
Geel, Chr. J. van
- Negen dieren (gedichten en tekeningen) (27)
Gombrowicz, Witold
- Natuur en anti-natuur (28)
- Witold Gombrowicz in gesprek met zichzelf (28)
Graftdijk, Tom
- Na de verleiding (27)
- De waarde van een échec (28)
Haasse, Hella S.
- “De situaties in de wereld zijn een cijferschrift” (28)
Kelk, Cees
- De kosmos van Witold Gombrowicz (28)
Kooiman, Dirk Ayelt
- Fragment (27)
- De schrijver wordt geschreven (28)
Ouwens, Kees
- Over de vorm (28)
Pankowski, Marian
- Nacht (27)
- Het huis (27)
Zuiderent, Ad
- Om in geheimen door te dringen (28)

© 2009 Antiqbook