Boekenweekgeschenken en -essays

Boekenweekgeschenken

Jaarlijks terugkerende uitgave van de CPNB, uitgegeven (met tussenpozen) vanaf 1930

Een bijdrage van Menno Voskuil

In 1930 bestond de Nederlandsche Uitgeversbond, de vereniging van uitgevers, vijftig jaar. Om deze gebeurtenis niet onopgemerkt voorbij te laten gaan, besloot men op 15 november van dat jaar (en de vier dagen die hierop volgden) de Dag van het Boek te organiseren. Voor deze dag werd de volgende slogan gekozen: Neem een boek! Nieuw is elk boek dat ge nog niet gelezen hebt

Om het publiek deze dagen naar de boekhandel te trekken werd een gratis uitgaafje ter beschikking gesteld: De uitgever en zijn bedrijf door Johan Tersteeg. In een oplage van 35.000 exemplaren deelden boekhandelaren dit boekje uit aan goede klanten. De Dag van het Boek werd een succes, en de Vereniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels nam vervolgens het initiatief tot het organiseren van een heuse Boekenweek.
De eerste Boekenweek werd gehouden van 7 tot en met 14 mei 1932. Bij aankoop van een rijksdaalder aan boeken kregen klanten het Geschenk mee naar huis, een bundeling bijdragen van Nederlandse auteurs, samengesteld door A. van Dishoeck, Cornelis Veth en C.J. Kelk. De meewerkende auteurs kregen een aantal vragen voorgelegd, die zij dan (op originele wijze) beantwoordden. De 32.000 exemplaren van het Geschenk vlogen de winkel uit, een traditie was geboren!
Tot aan 1941 keerde de Boekenweek jaarlijks terug, steeds weer met een gratis Boekenweekgeschenk en een eigen thema. Zo werd in 1934 onder het motto Geeft 'n boek een mapje met daarin 12 auteursportretten weggegeven bij iedere fl. 2,50 aan boeken. De Duitse bezetter maakte in 1941 een einde aan fenomeen Boekenweek. Het geschenk, Novellen en gedichten, was mede samengesteld door de joodse Victor E. van Vriesland en bevatte het vermeende anti-Duitse gedicht Alexander van Clara Eggink. Op last van de Sicherheitspolizei moesten de ruim 67.000 exemplaren bij de boekhandels worden teruggehaald. Gelukkig hadden zo'n 20.000 stuks al hun weg naar de lezer gevonden.
Na de bevrijding herstelde de Commissie voor de Propaganda van het Nederlandsche Boek (de nieuwe naam van de Vereniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels, kortweg CPNB) al snel de traditie van de Boekenweek en het bijbehorende Boekenweekgeschenk. In mei 1946 werden 80.000 exemplaren van Het Kleine Geschenk over de verschillende boekhandels verdeeld, en dat terwijl het aantal aanvragen de 200.000 overschreed!
Het jaar daarop besloot de CPNB dat er een westrijdelement toe te voegen aan het Boekenweekgeschenk. Niet alleen voor de auteurs (men kon een novelle inzenden, die door een jury werd beoordeeld), maar ook voor de lezers (De naam van de auteur werd niet direct bekendgemaakt, maar moest geraden worden door de ontvangers van het geschenk)!
In 1948 wijst de CPNB-jury de novelle Oeroeg Hella S. Haasse aan als winnaar en het boekje verschijnt (zonder auteursnaam) in een oplage van 145.000 exemplaren. Oeroeg, het prozadebuut van Haasse, kreeg zeer goede kritieken en is onderhand uitgegroeid tot een ware klassieker. Tevens betekende de publicatie van deze novelle als Boekenweekgeschenk een grote stimulans voor het auteursschap van Haasse: met haar imposante oeuvre behoort zij onderhand tot de canon van de Nederlandse Literatuur. Haasse viel overigens zowel in 1959 als in 1994 nogmaals de eer te beurt het Boekenweekgeschenk te mogen schrijven, maar het essay Dat weet ik zelf niet en de novelle Transit sloegen niet aan zoals Oeroeg dat eerder wel deed.
Oeroeg is overigens niet de enige klassieker die de Boekenweek heeft voortgebracht. Ook De nacht der Girondijnen van Jacques Presser (1957), Remco Campert Somberman’s Actie (1985) en Het volgende verhaal van Cees Nooteboom (1991) mogen zich tooien met deze eretitel. Frappant is wel dat Het volgende verhaal in Nederland aanvankelijk weinig positieve kritieken kreeg, maar na vertalingen in o.a. het Duits en het Engels wel de prestigieuze Europese Aristeionprijs won!
In 1962 maakte de CPNB een einde aan de jaarlijkse raad-de-auteur-wedstrijd. Op het omslag van het Boekenweekgeschenk van dat jaar, Een schot in de lucht, stond de naam van de schrijver gewoon vermeld: Antoon Koolhaas. Afgezien van enkele uitstapjes, zoals het geschenk 1971, Protest per prent, gaf de CPNB vanaf 1962 ieder jaar een (literaire) auteur de opdracht het Boekenweekgeschenk te verzorgen.
Eenmaal gaf deze opdracht aanleiding tot een controverse. In 1981 koos de CPNB voor Gerard Reve als auteur, maar het manuscript dat hij inleverde werd geweigerd vanwege “(homo-)erotische passages”. Reves novelle De vierde man verscheen daarom bij zijn eigen uitgever Elsevier (en werd enkele jaren later zelfs verfilmd). Henri Knap werd op het laatste moment ingeschakeld het uiteindelijke geschenk te schrijven, De ronde van ’43 .
Vanaf 1987 verschijnt ook jaarlijks het Boekenweekessay, waarvan het onderwerp aansluit bij het thema van de betreffende Boekenweek. Zo schreef Gerrit Komrij in 1997 het essay Niet te geloven toen het thema van de Boekenweek Mijn God - Religie en religieus gevoel in de letteren luidde. Het jaarlijkse essay is overigens niet gratis, de lezer moet er een bescheiden bedrag voor neertellen.
Boekenweekverzamelaars zijn echter niet klaar met een compleet rijtje geschenken en essays: naast speciale gebonden edities van Boekenweekgeschenken en gedenkboeken over de Boekenweek is er bijzonder veel verzamelwaardig promotiemateriaal in omloop (denk hierbij alleen al maar aan de versierselen van het jaarlijkse Boekenbal, die de bezoekers traditiegetrouw na afloop mee naar huis mogen nemen). De beginnende verzamelaar is hierbij dus gewaarschuwd!

Literatuur:
Kees de Bakker en Herman Arnolds, De vijftig Boekenweekgeschenken (Amsterdam, CPNB, 1985).
Onno Blom, Zolang de voorraad strekt. De literaire (Amsterdam, CPNB, 2000).